Ulinganishaji wa kitabu cha 'natala' na kile cha 'siku njema'

Maana ya riwaya

Wamitila (2003) anafafanua riwaya kuwa ni kazi ya fasihi andishi ambayo kwa kawaida ni ndefu kuliko hadithi fupi. Urefu wa riwaya maana yake ni kwamba msuko wa simulizi umejengeka vizuri, kuna wahusika wengi, unaenea muda mrefu, na mada zake ni nzito na pana kiasi.

Muhando na Balisidya (1976) wanaeleza kuwa riwaya ni kazi ya kubuni kama hadithi ambayo hutungwa na kuibua mambo mengi katika mazingira wanayoishi watu.

Maana ya Tamthiliya

Tamthiliya ni utanzu ambao hutegemea mazungumzo na uigizaji ili kuwasilisha ujumbe wake. Huu ni utanzu ambao huandikwa kwa mtindo wa mazungumzo ya wahusika, (Wamitila, 2007).

Tamthiliya ni mchezo wa kuigiza au utungo wa kisanaa ambao huweka wazo fulani katika matendo na mazungumzo

Muhtasari wa Riwaya ya “Siku Njema.”

Siku njema ni riwaya ya kitawasifu inazungumzia maisha ya Msifuni Kombo (Kongowe Mswahili) iliyoandikwa na mwandishi Ken Walibora mnamo mwaka 1996. Riwaya hii imejikita katika kuzungumzia mambo yanayoendelea katika jamii zetu za Kiswahili kama vile changamoto za magonjwa, ndoa na familiya pamoja na malezi ya watoto. Mwandishi kamtumia mhusika mkuu Msifuni Kombo maarufu kama Kongowea Msawahili kuonesha namna alivyopitia changamoto mbalimbali zikiwemo kufiwa na mama yake, kulelewa na mzazi mmoja (mama yake) baada ya mama kumkataa baba yake Kongowea aliyejulikana kwa jina la Juma Mukosi. Kongowea anapitia mateso mengi hata kutiliwa sumu kwenye chai na mkaza-mjomba (Mwanasaumu) ili afe.

Wasifu wa Prof. Ken Walibora

Ken Walibora alizaliwa Magharibi mwa Kenya na alisoma elimu ya msingi katika shule ya St. Joseph iliyoko wa mji wa Kitale. Alihitimu elimu ya kidato cha nne katika shule ya upili ya Olkejuado, mjini Kajiado. Na alihitimu mtihani wa kidato cha sita katika shule ya upili ya Koelel, mjini Gilgil. Walibora baadae alisomea masuala ya Maendeleo ya Jamii katika Taasisi ya Utawala, Kenya (KIA). Alihitimu shahada ya kwanza katika fasihi na Kiswahili katika chuo kikuu cha Nairobi. Prof. Walibora ni msomi mwenye PhD aliyoipatia nchini Kenya katika Chuo kikuu cha Ohio State nchini Amerika. Riwaya yake ya kwanza kuandika ni “Siku Njema” iliyochapishwa mwaka 1996 na amekwisha andika zaidi ya vitabu arobaini baada ya riwaya hiyo.

Ufafanuzi wa vipengele vya ulinganishaji katika riwaya ya “Siku njema”

Vipengele tulivyochunguza ni plot (muundo), mandhari, wahusika na migogoro. Vipengele hivyo vimefafanuliwa kwa kina kama ifuatavyo:

Ploti (muundo); ni namna matukio katika kazi ya fasihi yalivyopangwa na kuleta mtiririko wa kazi husika ya fasihi (Senkoro, 2011). Katika riwaya ya “Siku njema” iliyoandikwa na Ken Walibora, mwandishi amejenga visa na matukio katika mtiririko unaoeleweka kwa urahisi kwa msomaji. Kwa hiyo ni dhahiri kusema kuwa mwandishi wa riwaya hii ametumia muundo wa msago (muundo wa moja kwa moja) ambapo ameonesha mtiririko ufuatao:

Katika sura ya kwanza; ameonesha historia na asili ya Zainabu Makame ambayo imejengeka kupitia familiya ya Mzee Makame iliyoishi mjini Mwanza kabla ya mzee Makame kufariki.

Sura ya pili; Bibi yake Kongowea amerudi Tanga na Zainabu anajiunga na kikundi cha Mbelewele taarabu na kupata umaarufu kutokana na sauti yake nzuri katika uimbaji.

Katika sura hii pia kuzaliwa kwa Msifuni Kombo (Kongowea mswahili) kunadhihirika. Pia katika sura hii inaonesha Zainabu Makame anaanza kuugua.

Sura ya tatu; mwandishi anaonesha Zainabu akiaga dunia baada ya kuugua muda mrefu na kukosa tiba ya maradhi yaliyomsumbua. Lakini mama huyu anafariki bila kumuonesha mwanae baba yake.

Sura ya nne na kuendelea inadokeza changamoto alizopitia Kongowea hasa baada ya kwenda kuishi kwa mkaza-mjomba wake (Mwanasaumu).

Katika sura ya tano na kuendelea mwandishi ameonesha harakati za Kongowea kumtafuta baba yake na hatimaye anafanikiwa kukutana naye kama mwandishi anavyoonesha kuanzia mwishoni mwa sura ya kumi na tatu mpaka kumi na nne.

Baada ya Kongowea kukutana na baba yake aliyejulikana kwa jina la Juma Mukosi, baba huyo anafariki kabla ya mwanaye kumtambua na kuacha wosia unaomuongoza mwanae kutambua mali alizotakiwa kuzirithi kutoka kwa baba yake. Baada ya kuupata wosia ule maisha ya Kongowea yanabadilika baada ya mahangaiko ya muda mrefu tangu kuzaliwa kwake.

Mandhari; huwa ni mahali hususani jinsi panavyoonekana katika hali halisi ya maisha (Williady, 2015). Mtunzi anaweza kutumia mandhari kuelezea mazingira halisi ya kisa anachosimulia. Pia mtunzi huweza kusawili mazingira mbalimbali akiyasawiri matukio tofautitofauti ikiwa ni mbinu mojawapo ya kufikisha ujumbe wake kwa jamii husika. Hivyo mandhari humsaidia msomaji kung’amua ujumbe akirejelea tukio husika.

Mwandishi Ken Walibora katika riwaya hii ameweza kujenga visa na matukio katika mazingira halisi (mandhari halisi). Mandhari aliyotumia imejumuisha maeneo ya nchi mbili za Afrika ya Mashariki ambazo ni Tanzania akirejelea maeneno ya Mwanza- huku ndipo alipozaliwa Zainabu Makame mnamo mwaka 1927 (uk.15), Chongoleani- mkoani Tanga ambako walizaliwa babu na bibi zake Zainabu (uk.2), Tabora-mahali pa makazi ya Enock Minja mpwa wa Mwanasaumu (uk.23), Hospitalini (Holelaholela) ni pale alipopelekwa Bi. Rahma kwa ajili ya matibabu (uk.28), Arusha ni sehemu Vumilia alikuwa anasoma (uk. 45), Buguruni-Dar es Salaam-mahali alipokuwa anafanya kazi mama yake Alicia (uk.109). Nchini Kenya mwandishi amerejelea maeneo ya Mombasa- mahali alipokuwa anakaa Salimu ambaye ni mjomba wake Kongowea (uk.18), pia ni sehemu ambapo Enock Minja alifikwa na mauti baada ya kupata ajali ya gari, vilevile ndiko alikohamia baba yake Kongowea katika ule mji wa Kitale (uk.33).

Wahusika; ni viumbe hai au viumbe visivyo hai ambavyo hubebeshwa majukumu na msanii ili kuifikishia hadhira ujumbe uliokusudiwa na mwandishi (Williady, 2015). Mwandishi Ken Walibora katika riwaya ya “Siku Njema” amadhihirisha wahusika ambao tunaweza kuwaweka katika makundi matatu kutokana na hadhi ya uhusika wao, makundi hayo ni wahusika wakuu, wahusika wasaidizi na wahusika wajenzi kama yalivyofafanuliwa hapa chini:

• Mhusika mkuu; katika riwaya hii mhusika mkuu ni Msifuni Kombo maarufu kwa jina la Kongowea Mswahili kwani ndiye aliyebeba dhamira kuu ambayo ni familia na malezi akiwa kama mtoto aliyekosa malezi ya baba na kulelewa na mama, lakini mama yake naye anafariki na kulelew na mjomba. Pia mhusika huyu ndiye alidhihirisha mantiki ya tawasifu katika riwaya hii kwani mtiririko wake unadokeza historia yake toka kuzaliwa mpaka kufiwa na wazazi wote wawili.
• Wahusika wajenzi; hawa huwa ni wahusika wanaoibuliwa na mwandishi ili kujenga dhamira na baadae hutoweka. Katika riwaya hii wahusika wajenzi ni pamoja na Bi. Mack Donald ambaye ameibua dhamira ya upendo baada ya kumsaidia Kongowea katika mkahawa; Enock Minja ambaye ameibua dhamira ya dhuluma ya urithi na tamaa ya mali baada ya kukubali kujifanya mtoto wa Juma Mukosi ili akarithi mali na matokeo yake anafariki kwa ajali ya gari kabla hajafika kwa Juma Mukosi.
• Wahusika wasaidizi; hawa ni wahusika ambao humsaidia mhusika mkuu katika ujengaji wa dhamira. Kwa mfano Ken Walibora amemtumia Bi. Zainabu Makame kama mama yake Kongowea Mswahili ili kuibua dhamira ya malezi ya watoto; Kitwana ametumiwa kama mjomba wake Kongowea anayemchukua na kuishi naye baada ya kufiwa na mama yake. Alikuwa mshauri mkuu wa Kongowea; Vumilia pia ni mhusika aliyeshiriki kama msaidizi kwani alichorwa kama rafiki yake Kongowea na baadaye akaja kuwa mke wake. Huyu ndiye aliyemdokeza Kongowea kuwa kuna mpango wa kutiliwa sumu kwenye ili afe uliopangwa na mkaza-mjomba wake.

Mgogoro; ni hali ya kutoelewana baina ya pande mbili yaani mtu na mtu, mtu na kundi, mtu mwenyewe na nafsi yake. Mgogoro ni mivutano na misuguano mbalimbali katika kazi ya fasihi. Migogoro inaweza kuwa kati ya wahusika na familia zao, au matabaka yao. Pia migogoro inaweza kugawanyika katika vipengele vikuu viwili ambavyo ni mgogoro wa nafsia na mgogoro wa mtu na mtu au kundi kama ilivyodhihirishwa na Ken Walibora katika riwaya ya “Siku Njema”.

• Mgogoro wa Nafsia; ni aina ya mgogoro unaotokea baina ya mtu na akili au nafsi yake mwenyewe pale anapojikuta katika wakati mgumu kutokana na jambo fulani na asijue nini cha kufanya.

Mgogoro huu umedhihirika kwa Kongowea baada ya kifo cha mama yake akibaki hajui ni namna gani atampata baba yake. Suluhisho la mgogoro huu pale alipoambiwa na Bi. Rahma baba yake aliko;

pia mgogoro wa aina hii unadhihirika kwa Juma Mukosi maarufu kwa jina la Kazikwisha baada ya kukataliwa na Zainabu hali hii ilimpelekea kuacha kazi. Suluhisho la mgogoro huu ni yeye kuamua kuishi maisha ya ukiwa mpaka siku yake ya mwisho (uk.132)… Baada ya zawadi kunikata maisha yalikosa maana na kazumu kuishi maisha ya ukiwa mpaka siku yangu ya mauko. Nikaacha kazi na kughunia huku makutano kwa ngozi baada ya kununua shamba hili…. Kuishi ukiwa ndiko kumekuwa faraja yangu.

• Migogoro kati ya mtu na mtu; ni migogoro inayotokea baina ya mtu na mtu au mtu na kikundi au hata familia. Migogoro ya aina hii imejitokeza kati ya wahusika wafuatao;

Mwanasaumu na Kongowea (uk.20-25)

Chanzo cha mgogoro baina ya wahusika hawa ni kufaulu kwa Kongowea katika mtihani wa darasa la saba huku watoto wa Mwanasaumu wakiwa hawajiwezi kimasomo, hivyo hakupenda Kongowea afaulu hali iliyopeleka chuki mpaka akamtilia sumu kwenye chai ili afe. Suluhisho la mgogoro huu ilikuwa Kongowea kuondoka kwa Mkaza-mjomba na kwenda kumtafuta baba yake Kenya.

Kongowea na Selemani Mapunda (uk.21)

Chanzo cha mgogoro huu ni baada ya Selemani Mapunda kubaini kuwa Kongowea ndiye aliyepeleka taarifa polisi kuwa Selemani na wenzake aliwashuhudia wakimpiga Hedimasta. Suluhisho la mgogoro huu ni Selemani Mapunda na Bakari kuuawa (uk.131).

Alice na mama yake (Bi. Mack Donald)

Chanzo cha mgogogoro huu ni mama Alicia kumsaidia Kongowea Mswahili baada ya kumkuta mgonjwa katika mkahawa ulioitwa Saidia Khala, Alice alikasirishwa na kitendo hicho cha mama yake. Alice anasema “…mama huyu mtu unampeleka wapi, akamuuliza bintiye. ‘Shut up’ alifoka mama mtu” (uk.107). Suluhisho la mgogoro huu ni pale tu Alicia anapokuja kutambua kuwa Kongowea ni mahiri wa mashairi na kujikuta wanakuwa marafiki.

Muhtasari wa Tamthiliya ya “Natala”

Tamthilia ya “Natala” ni tamthiliya iliyoandikwa na Profesa Kithaka Wa Mberia mwaka 1997 ambayo imemulika baadhi ya masuala ya kijamii yanayoleta mabishano makubwa. Baadhi ya masuala hayo ni pamoja na kuoza kwa mfumo wa uadilifu na utamaduni unaozivuta jamii nyuma kama vile kurithi wajane na ukatili kwa wanawake (udhalilishaji wa kijinsia) ambao msanii kauchora kupitia mhudumu wa jengo la ufuo kumtaka Natala kimapenzi kwa nguvu wakati amefuata mwili wa marehemu mumewe baada ya kudhaniwa kuwa amefariki kwa ajali ya gari.

Wasifu wa Prof. Kithaka Wa Mberia

Kithaka Wa Mberia alizaliwa mwaka 1955 nchini Keya. Ni mshairi mbunifu wa mashairi huru (mashairi ya kisasa). Amewahi kuchapisha vitabu vinne vya ushairi ambavyo ni Mchezo wa Karata (1997), Bara Jingine (2001), Redio na Mwezi (2005) na Msimu wa Tisa (2007). Maashairi yake yamekuwa mashairi ya kwanza ya Kiswahili kuigizwa katika tamsha la maonesho la kitaifa nchini Kenya mwaka 1988. Wa Mberia pia ni mtaaluma na mwandishi wa tamthiliya. Ni prof. wa lugha katika chuo kikuu cha Nairobi. Ameandika tamthiliya tatu ambapo mojawapo imefanikiwa kurushwa katika runinga nchini Kenya.

Ufafanuzi wa vipengele vya ulinganishaji katika tamthiliya ya “Natala”

Ploti (muundo); kama tulivyoona katika maelezo ya awali, ploti ni namna matukio katika kazi ya fasihi yalivyopangwa na kuleta mtirirko wa kazi husika ya fasihi. Ni jinsi mwandishi alivyoipanga kazi yake (Senkoro, 2011). Mwandishi wa tamthiliya hii amejenga matukio yake katika mtiririko wa matukio kufuatana (muundo wa moja kwa moja) kama inavyodhihirika katika muhtasari ufuatao kuanzia onesho la kwanza hadi la mwisho (la tano):

Onyesho la Kwanza; linadokeza nyumbani kwa Natala akiendelea na shughuli zake. Baadaye Tila anaingia kuomba chumvi, na baadaye kuzua tafrani akidai chumvi aliyopewa ni kidogo.

Onyesho la Pili; linadokeza Chifu akileta taarifa za kufariki kwa Tango nyumbani kwa Natala. Vilevile mwandishi anaonesha Natala na Bala wakiigiza mambo yale waliyokumbana nayo kule kwenye jengo la ufuo baada ya kufuata mwili wa marehemu mochwari (jingo la ufuo).

Onyesho la tatu; mwandishi anaonesha mazishi ya Tango na vikwazo wanavyopambana navyo ndugu wa marehemukutoka kwa chifu ikiwa ni pamoja na kuomba rushwa ili wapate kibari cha kukusanyika kwa ajili ya maziko.

Onyesho la nne; linamuonesha Mama Lime akiwa anamshawishi Natala akubali kuolewa na Wakene lakini anakataa.

Onyesho la Tano; linamshuhudia Wakene akiwa nyumbani kwa Natala akimwambia juu ya suala la kumrithi akiwa kama mke wa marehemu kaka yake lakini Natala anapokataa Wakane anaamua kuchukua cheti cha shamba kwa nguvu. Natala anaamua kusimama kidete na kumzuia Wakene kitendo kilichopelekea wazozane Natala na Wakene. Mwisho katika onesho hili Tango aliyesadikika kuwa amefariki anarejea nyumbani na kukuta vurugu sebuleni kwake Natala na Wakene wakiwa wameshikana kuashiria kuna ugomvi. Wanapomuona wote wanaduwaa na kuishiwa nguvu, baadaye Natala anaamini kuwa Tango hakufa na anamsimulia mumewe yote yaliyokuwa yanamsibu pindi imesemekana amekufa na kuzikwa.

Mandhari; katika tamthiliya hii mandhari halisi imechorwa kama ifuatavyo; nyumbani- mahali ambapo walikuwa wakiishi Natala, Tango Mwina na watoto wao wawili ambao ni Bwanu na Alika; makaburini- ni mahali ambapo maziko ya mtu aliyezaniwa kuwa Tango yalifanyika; Gerezani- ni mahali alipofungwa Tango baada kukamatwa na polisi kwa kosa la uzururaji; mjini-hapa ndipo Tango alipokamatwa pamoja na watu wengine wakiwa wamelewa; mochwari (jengo la ufuo)-ndipo ilipokuwa imehifadhiwa maiti ya mtu aliyesadikika kuwa ni Tango Mwina.

Wahusika; mwandishi wa tamthiliya hii ameonesha wahusika ambao tumeweza kuwatenga katika makundi makuu matatu kutokana na uhusika wao kama inavyofafanuliwa hapa chini:

• Mhusika mkuu; katika tamthiliya hii Natala ndiye mhusika mkuu kwani ndiye aliyebeba dhamira kuu ya ukombozi wa mwanamke kiutamaduni. Pia inatokana na ujasiri wake wa kuweza kupiga dhuluma yake na kupigana na wanaume waliotaka kuudhalilisha utu wake.
• Wahusika wajenzi; hawa ni wahusika kama Kasisi-aliyeongoza mazishi kule makaburini; Chifu- huyu ni kiongozi anayependa rushwa hivyo anawakilisha viongozi wasiotenda haki kwa watu wao na hivyo anaibua dhamira kama rushwa na uongozi mbaya; mhudumu wa jengo la ufuo-amechorwa kama mtumishi asiyethamini utu wa mwanamke pale anapotaka kumbaka Natala.
• Wahusika wasaidizi; mwandishi Kachora wahusika wanaomsaidia Natala katika kutimiza dhamira yake kuu baadhi yao ni Wakene- ambaye ni shemeji yake anayetaka kumdhulumu mali Natala baada ya kukataa kurithiwa; Mama Lime-aliyekuwa akimshawishi Natala akubali kuolewa na Wakene; Tango- amechorwa kama mume wa Natala na inaposemekana kuwa amefariki Natala anapangiwa kurithiwa na Wakene; Bwanu na Alika- ni watoto wa Natala na Tango Mwina. Wamemsaidia Natala kujenga dhamira ya malezi ya wototo; wahusika wengine wasaidizi ni pamoja na Bala, Mzee Balu na Tila ambaye ndiye mke halali wa Wakene.

Migogoro; Profesa Kithaka Wa Mberia katika tamthiliya hii ya “Natala” pia ameonesha migogoro amabayo tumeijadili katika makundi makuu mawili yani mgogoro wa nafsia na migogoro ya mtu na mtu au kikundi:

• Mgogoro wa nafsi

Mgogoro huu unamkumba Natala baada ya kupata taarifa kuwa mumewe Tango amefariki na kuanza kuwaza/kufikiri jinsi atakavyoweza kuwalea watoto peke yake akawa analalamika moyoni akisema;

“Dhiki gani hii? Kwanini ninyang’anywe mume? Msiba juu ya msiba! Majonzi juu ya majonzi…” (uk.9). Suluhisho la mgogoro huu ni Tango kurejea nyumbani na wote kujua Tango bado yu hai.

• Mgogoro wa mtu na mtu

Natala na Wakene

Mgogoro huu ulitokana na Wakene kutaka kumrithi mke wa kaka yake ambaye ni Natala ili achukue mali zote pamoja na shamba. Natala anapokataa ndipo wanapoanza kunyang’nayana cheti cha shamba (uk.53-55) wanabishana wakisema;

“Natala: kilete cheti!

Wakene: Nitakutwanga!

Natala: niguse uone! Tia mkono motoni.

Mama Lime: Wakene mtie adabu huyo mwanamke!”

suluhisho la mgogoro huu ni Tango kurejea nyumbani.

Natala na mhudumu wa jengo la ufuo (mochwari)

Mgogoro huu unatokea pale mhudumu anapomtaka kimapenzi Natala ili aweze kumpa maiti ya mume wake. Natala alipokataa akataka kumbaka na ndipo ugomvi ulipoanza na wawili hao kusukumana hali iliyopelekea mhudumu kuangushwa chini. Ukurasa wa (16-23) Natala akiigiza na Bala wanasema;

Natala: Haja yangu ni kuchukua maiti. Si kuona ofisi.

Bala: Kuona ofisi ni kuchukua maiti.

Natala: Yaani iko ofsini?”

Suluhisho la mgogoro huu ni zamu ya mhudumu yule kuisha na kuingia mhudumu mwingine aliyewapa maiti bila kuwadai chochote

Natala na Chifu

Mgogoro unatokana na kitendo cha Chifu kuzuia mazishi ya mwili wa mtu aliyesemekana kuwa Tango Mwina mumewe Natala akidai hawana kibari cha kuzika la sivyo watoe pesa (uk.30-35) chifu anasema;

“Chifu: Mnafanya nini? Hamkumupata ujumbe wangu? Nilisema maiti isizikwe mpaka nifike… Mbona mnaidharau serikali namna hii?...

Natala: Tuliupata

Chifu: …kisha ikawaje?

Natala: Baada ya kukungoja kwa kitambo kirefu tulionelea tuendelee na mazishi.” Suluhisho la mgogoro huu lilipatikana baada ya mzee Palipali kuzungumza na chifu na kuahidi watamuona wakimaliza maziko.

Kwa ujumla Prof. Ken Walibora na Prof. Wa Mberia wameweza kuyatazama mambo kiyakinifu ikiwa na maana kuwa wanayazungumzia matatizo ya jamii za Afrika ya mashariki kama yalivyo bila kutumia mbinu ya kuficha. Wote kwa ujumla wameweza kuibua na kero zinazozikumba familia nyingi za kiafrika ikiwa ni sambamba na mila na tamaduni kandamizi kwa mwanamke mfano urithi wa mjane na mali zake.

MAREJELEO

Muhando, P na Balisidya, N. (1976). Fasihi na Sanaa za Maonesho. Dar es Salaam: T.P.H

Senkoro, F.E.M.K. (2011). Fasihi; Mfululizo wa lugha na Fasihi. Dar es Salaam: KAUTTU

Wamitila, K.W. (2003). Kamusi ya Fasihi; Istilahi na Nadharia. Nairobi: Focus publication limited.

Kitabu cha NATALA na kitabu cha SIKU NJEMA

Utata katika Fasili ya neno.

Fasili ya neno.

Katamba,(1994:38) anasema kuwa neno ni kipashio kidogo cha maana katika lugha ambacho kiana dhima kisarufi. Anaendelea kusema kuwa, neno linaweza kusimama pekee yake na kuleta maana bila kupachikwa vipande vingine.

Kwa mfano, neno childish (utoto) linaweza kutenganishwa na kubaki child (mtoto) na neno hili linatumika kiupwekeupweke kwa sababu ni neno linalojitegemea lakini hatuwezi kutenganisha kipande {-ish}kikasimaa pekee yake na kuleta maana.

TUKI, (2004: 305) katika kamusi ya Kiswahili sanifu wanadai kuwa neno ni mkusanyiko wa sauti zinazotamkwa au kuandikwa pamoja na kuleta maana.

Habwe & Karanja, (2007:71) wanafafanua kuwa neno ni kipashio cha kiisimu kinachoundwa na mofimu moja au zaidi. Wanaendelea kueleza kuwa dhana ya neno ni tata mno hasa katika kubainisha neno na vipashio vingine katika lugha. Kwa mzawa wa lugha yoyote ile, ni rahisi kutambua neno kutokana na vipashio vingine kwa kutumia ujuzi na mazoea ya matumizi ya lugha husika. Kwa mfano, miundo ifuatayo hutambuliwa na mzawa wa lugha ya Kiswahili kuwa ni maneno ya Kiswahili:

1. Wanalima (ii) mwanfunzi (iii)shuleni (iii) kalamu

Hivyo basi, kutokana na maana hizo tunaweza kusema kuwa neno ni kipashio cha lugha kinachoundwa na mofu moja au zaidi ambayo inaweza kusimama pekee yake na kuleta maana katika lugha mahususi. Ingawa dhana hii ya neno imezua utata kutokana na watalaamu mbalimbali kuibuka na vigezo tofauti tofauti vya kufasili dhana hii na mipaka yake. Tukimchunguza Mdee, (2010:5) anadai kuwa kuna vigezo vikuu vitatu vya kufasili dhana hii ambavyo ni kipashio huru kisichogawanyika, maana ya neno kiothografia na maana ya neno kisarufi.

Hata hivyo, kwa mwanaisimu huwa ni vigumu kutoa kijelezi kamili cha dhana ya neno na badala yake fahiwa mbalimbali za dhana hii zimetumika kiutendaji. Baadh ya fahiwa zilizotumika kueleza dhana yaneno ni ,midhihiriko ya neno, muundo wa neno, neno kisarufi. Hapa tutajikita kuzungumzia fahiwa mbili za dhana ya neno yaani midhiriko ya neno na muundo wa neno kama ifuatavyo:

1. Midhihiriko

Udhihirikaji ni utokeaji katika utendaji halisi wa kipashio cha kiisimu kilicho dhahiri. Dhana ya neno hujitokeza kiutendaji na midhihiriko kadhaa, udhihirikaji wa neno huweza kujitokeza kupitia dhana zifuatazo:

Udhihirikaji kileksimu; leksimu ni kipashio kidogo kabisa cha msamiati ambacho kina uwezo wa kusimama pekee yake kama kidahizo. Kwa upande mwingine kidahizo ni msamiati ambao huorodheshwa katika kamusi. Kwa kurejelea leksimu, midhihiriko ni miundo mbalimbali ya leksimu na huwa na maana ya kimsingi ingawa huenda ikatamkwa na kuendelezwa kwa njia tofauti (Habwe & Karanja, 2007:72). Kwa mfano kutokana na leksimu “lima” tunaweza kuwa na midhihiriko ifuatayo:

Lima----->lima, limiwa, alilima, hulima, mkulima, n.k

Matamshi tofauti na jinsi yanavyoandikwa; midhihiriko hii inarejelea maana sawa ya kimsingi ingawa inatamkwa na kuendelezwa kwa njia tofauti tofauti. Vile vile dhana ya midhihiriko katika neno kwa mujibu wa Saluhaya, (2010:79-80) anasema kuwa neno huweza kudhihirika kwa matamshi ambayo ni tofauti na linavyoandikwa. Pia Kihore na wenzake,(2003:43) anadai kuwa katika lugha ya Kiswahili kuna maumbo machache yasiyokuwa na uwiano wa kimatamshi na kimaandishi. Kwa mfano, maneno kama vile ng’e, mba, mbu, ngwe, nje na mbwa ni baadhi ya maneno ambayo huandikwa tofauti na jinsi yanavyoandikwa. Pia Saluhaya, (2010) anadai kuwa sababu zinazofanya maneno yatamkwe tofauti na jinsi yanvyoandikwa ni kama zifuatazo:

1. Athari za usanifishaji uliofanywa na wazungu; kazi ya usanifishaji iliyofanywa na waingereza ambao asili ya lugha yao haihusiani na lugha ya Kiswahili. Wazungu ndio walioteua othografia ya Kiswahili chini ya mwingereza Profesa Fedrick Johnson ambaye ndiye aliyesimamia usanifishaji wa othografia ya Kiswahili akiwa kama katibu wa kamati ya usanifishaji wa lugha ya Kiswahili iliyoundwa mwaka 1930.
2. Upungufu wa herufi za kuwakilisha sauti za lugha ya Kiswahili; lugha ya Kiswahili kama ilivyo kwa lugha nyingine nyingi haijitoshelezi katika herufi za kuwakilisha sauti zake. Hii ni kwa sababu lugha ya Kiswahili inatumia mfumo wa maandishi uliobuniwa kwa ajili ya lugha nyingine tofauti na lugha ya Kiswahili.
3. Tatizo la kiothografia; tatizo hili husababishwa na baadhi ya maneno kuwakilishwa kimaandishi na herufi pungufu kuliko ilivyo katika matamshi yake. Kwa mfano maneno kama vile nchi, nje, nne, ni baadh ya maneno ambayo yana herufi pungufu.
4. Athari za kimazingira; mara nyingi matamshi ya wasemaji wa lugha huweza kuathriwa na mazingira mbalimbali waliomo kiasi cha kuwafanya wasiweze kutamka maneno kama yalivyoandikwa.

Kwa hiyo, tukichunguza kwa kina dhana hii ya midhihiriko tunaweza kugundua kuwa midhihiriko katika neno hujitokeza kupitia utokeaji katika utendaji halisi wa kipashio cha kiisimu kilicho dhahiri. Vile vile neno huweza kudhuhirika kupitia matamshi ambayo ni tofauti na jinsi ambavyo huandikwa. Hivyo midhihiriko ya neno mara nyingi hujikita katika kuangalia maana za msingi za maneno husika.

2. Muundo wa neno

Habwe & Karanja, (2007:73) wanafafanua kuwa njia nyingine ya kutambulisha neno ni kwa kurejelea miundo mabalimbali ya leksimu katika tungo kimaandishi au kiusemaji yaani kwa kuangalia muundo mahususi wa neno. Hivyo, kwa mfano katika kipengele cha midhihiriko, tumeweza kutoa mifano kama vile lima, limisha, mkulima, limiwa. Kwa upande wa muundo wa neno, maneno kama haya ni maneno manne tofauti licha ya kuwa yanarejelea maana moja sawa ya kimsingi. Miundo ya maneno katika lugha mbalimbali huwa kama ifuatavyo:

Muundo wa mofu tegemezi; katika muundo huu neno huwa limeundwa na sehemu kuu tatu ambazo ni viambishi awali, mzizi na viambishi tamati. Kila sehemu ya neno hilo huwa lina dhima yake kisarufi na kuwa sehemu kamili linalound neno hilo, ikitokea ukabadili sehemu mojawapo neno hupoteza maana ya msingi, kwa mfano,

1. {Mwimbaji} mw-imb-a-ji
2. {Anaimbisha} a-na-imb-ish-a
3. {Watakapotuimbia} wa-ta-ka-po-tu-imb-i-a

Mofu kama hizi endapo zitasimama pekee yake haziwezi kuleta maana kamili bali hutegemea viambishi ili kukamilisha taarifa iliyokusudiwa.

Muundo wa mofu huru; katika muundo huu neno haliundwi na viambishi awali, mzizi na wala viambishi tamati bali kwalo huwa na mzizi au neno huru linajitosheleza kimaana pasipo kupachikwa viambishi. Mfano wa mofiu hizi ni pamoja na majina ya watu, majina ya mahali, majina ya miezi, majina ya nchi, na baadhi ya vielezi kwa mfano, Herman, Tanzania, Mwanza, Januari, polepole, wasiwasi, na maneno mengine yanayofanana na hayo.

Maneno kama hayo hapo juu ni mofu huru ambayo hayategemei viambishi vya aina yoyote na yanatoa taarifa kamili. Ikumbukwe kuwa maneno kama wasiwasi na polepole ni mofu huru kwani huwezi kuyagawa na yakabaki na maana ya msingi ile ile.

Muundo wa mofu ambatani; maneno haya huwa yanundwa na mizizi au mashina mawili tofauti tofauti yaliyounganishwa kwa pamoja kwa kuacha nafasi ama kutokuacha nafasi katika mizizi au mashina hayo ili kuwasilisha dhana moja kimaana. Aghalabu maneno haya huundwa kwa kuweka pamoja mizizi au mashina ya maneno mawili tofauti na kupelekea kibuka kwayo, mizizi au mashina hayo yaweza kuwa tegemezi au huru, kwa mfano, asikari kanzu, mwanajeshi, mwanahewa, bata mzinga, kipazasauti, kipimahewa, na maneno mengine kama hayo.

Kiukweli; maelezo kuhusu dhana ya neno ni tata, aghalabu huelezeka kutokana na vigezo mbalimbali vinavyotumika kufasili neno kuonekana ndicho kiini cha ugumu wa ufasili wa neno, pia tofauti za lugha huchangia kwa sababu lugha nazo hutofautikana kwa namna mbalimbali, wakati mwingine mizatamo tofauti tofauti huchangai pia kuifanya dhan hii kuwa ngumu, hivyo ni muhimu kwa wanafunzi wa kozi ya mofolojia kuelewa vigezo hivi kwa kuhusianisha mawazo ya watalaamu mbali mbali katika kujadili dhana hii ya neno. Kwa kuelewa dhana hii barabara itmwezesha mwana mofolojia kuweza kuyapanga maneno kutegemeana na vigezo vya uainishaji vilivyo elezwa hapo juu, ingawa kuna kigezo cha kisarufi hakija jadiliwa hapa kutokana na mawanda ya kazi yetu kuwa na kikomo cha vigezo vya midhihiriko na muuondo wa neno tu.

MAREJELEO

Habwe, J & Karanja, p.(2007). Misingi ya Sarufi ya Kiswahili. Nairobi: Phoenix Publishers

Katamba, F. (1994). Morphology. London: Mac Millan Press Ltd

Kihore, Y.M, Massamba, D.P.B., Masanjila, Y.P. (2003). Sarufi Maumbo ya Kiswahili Sanifu

(SAMIKISA) Sekondari na Vyuo. Dar es salaam: TUKI.

Mdee, s. (2010). Nadahria na Historia ya Leksikografia. Dar es salaam: TUKI

Saluhaya, M.C. (2010). Kiswahili 1 Nadharia ya Lugha. Dar es salaam: STC Publishers.

TUKI, (2004). Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Dar es salaam: Oxford University Press,

East Africa Ltd.

Ulinganishaji wa tanzu za fasihi simulizi ya kiswahili na ile ya kibantu.

Ulinganishaji wa fasihi simulizi ya kiswahili na ile ya kibantu 

                    

a)       Mifano ya methali katika lugha ya Kizinza

1. Kizinza : Ente elikwilagula, kukamwa amata galikwela.

Kiswahili : Ng’ombe mweusi kukamuliwa maziwa meupe.

2. Kizinza : Ibhale kumela, litene muzi.

Kiswahili : Jiwe kuota bila mzizi.

3. Kizinza : Enzemu kuzala, etene mukwata.

Kiswahili : Mgomba kuzaa bila mume.

4. Kizinza : Enkoko kwoncha, etene mabhele.

Kiswahili : Kuku kunyonysha bila matiti.

5. Kizinza : Enzoka kulibata, etene magulu.

Kiswahili : nyoka kutembea bila miguu.

2. Vitendawili. Mifano ya vitendawili katika lugha ya Kizinza

1. Kizinza : Ntela enchitasimbuka…………. (ensimbazi).

Kiswahili : Napiga kisichostuka…………… (giza).

2. Kizinza : Ndibata nechitandindila………… (omuhanda)

Kiswahili : Natembea na kisichinisubuli ………. (njia)

3. Kizinza : Tinyihamo omo tindya…………….. (amahiga)

Kiswahili : Nitowapo moja huwa sili……….. (mafiga)

4. Kizinza : Ahotulyaha omukama noha…………(omulilo)

Kiswahili : Tulipo hapa mfalme ni nani……….... (moto)

5. Kizinza : Naho mwanawe elabha…………. (ihulu lyenzu)

Kiswahili : Lakini wewe mtoto huangalia………….. (tundu la nyumba)

(c) Nyimbo. Mfano wa wimbo wa harusi katika lugha ya Kizinza

OLUZINA LWOBWENGA

Yahuwee yahuwee yahuwee abhalonzi babayo,

Kuswelwa omuseza mubhi amuhanda omwibembeza,

Tibabhuza ogwo ni balo imbagambila nomukozi akola ahamuka,

Yahuwee yahuwee yahuwee abhalonzi babayo x2

WIMBO WA HARUSI

Jamaniee jamaniee jamaniee watafutaji huwa wapo,

Kuolewa na mwanaume mbaya njiani unamtanguliza,

Wakikuuliza huyo ni mmeo nawambia ni kijakazi hufanya kazi nyumbani,

Jamaniee jamaniee jamaniee watafutaji huwa wapo

Kamuoa mwanamke mbaya njiani unamtanguliza

Wakiuliza huyo ni mkeo nawambia ni kijakazi hufanya kazi za nyumbani.

Jamaniee jamaniee jamaniee watafuataji huwa wapo x2

3. Hotuba. Mfano wa hotuba katika lugha ya kikinga

ILITATIZO LYA UVUHAVI PA KIJIJI

Valokholo vanakijiji nditegemela mgemila ilelo ndyemle mbele jinyo ukhocho vevela ilitatizolya uvuhav. Ilikhomela pa kijiji kyawe.

Valokholo vanakijiji, avahenga vakhecho tchovile khame nauzibili uvufa jou tchenga uvukuta kwani khememetuzuile ihtatizo lya uvukhevi pa kijiji kyawe jokhijaga.

Valokholo vanakijiji ifikhuizi tchapakheribu khuomie na matukio kha khudwatcha. Aghivionesa uvuhavi pa kijiji kyawe moja ya mambo hayo ni

Ukujagha khwa vana; valokholo vana kijiji, nditeghemela voni. Mpolike etaarifa ja ukhuijaghakwa vana mu mazingira kha khutatanisha. Umwana wa Mgogolo Chimbuzi akhojaghile akhepindi chya khutchunga, umwana wa mkokolo Ngolole akhaagile pa kisima pamoja kno mwana wa mkokolo Luhenda akhojagila ikhepindi hela kya. Kuhegala inyagala.

Khuvonekha khwa emisukule; valokholo vanakijiji, pa kijiji kyawe pavie na amatatizo gha kuonekha kwa avanu avsue khatale, thotsi avana view. Uvuvakhamila khosyole vakhambwene u bwana Luhelwa Uvakhasue e miaka khadatu igigendile, tena e wiki eji ghendile u mama Luchululu akhevonikha pa njia panda ja khuluta pa khesima akhielenga avanu.

Elitatizo lya khogona panzi; valokhelo vanakijiji avahenga khogona panzi valokhilo vanakhejiji avahenga vakhtcho vile ovibela panonu pavivi pivivi pikhomwelanga. Vanakhejiji tuvonekha natunogwa avanavawe vasome esyole basi avamo vame juvikhwendelea khuva va pelwapelwa ekhijiji kyawe jokhikhosa amaendeleo na khuzidiwa na ekhejiji kya Mavanga. Khwani avanu avoviletw khusomesa avana vawe vikhoneswa khonzi kha mibuya khehavi mumbale na lywangwa kipuera na muvivanza.

Vavokholo vanakhejiji, khama onende chifu pa khejiji kyame, khuanza za elelo avanu ovonivomba amamboghe uvuhavi valekhe mara moja khwani umunu ujikwibatwa ighaa uvughalaghela uvyo vywa ukuhani ji homya efrani ya eng’ombe moja ne eligunila lya uvyonga bakho pampja na ukhosema pa kijiji khyawe.

Mwalemi khwa, khumulisa, elisago iyane kwanye, khuvombela mbombo elimenyo iyototchonile elelo hapa mwalemi sana.

TATIZO LA UCHAWI KIJIJINI

Ndugu wanakijiji natumai hamjambo. Leo hii nimesimama mbele yenu kuzungumzia tatizo la uchawi linalokikabili kijiji chetu.

Ndugu wnakijiji, wahenga walisema usipoziba ufa utajenga ukuta kwani tusipodhibiti tatizo la uchawi kijiji chetu kitaangamia.

Ndugu wanakijiji, siku hizi karibuni kumekuwepo na matukio ya kutisha yanayodhihilisha uwepo wa uchawi kijijini kwetu. Matukio hayo ni kama yafuatayo:

Upotevu wa watoto; ndugu wnakijiji, nadhani wote mmesikia taarifa juu ya upotevu wa watoto watatu katika mazingira ya kutatanisha. Mtoto wa mzee Ngolole aliyepotelea kisimani pamoja na mtoto wa mzee Luhenda aliyepotelea wakati alipoenda kukusanya kuni.

Kuonekana kwa vizuka; ndugu wanakijiji, kijiji chetu kimekumbwa na tatizo la kuonekana kwa watu waliofariki zamani. Juzi wanetu walipokuwa wakitoka shuleni walimuona Bwana Luhelwa aliyefariki miaka mitatu iliyopita. Pia wiki iliyopita Mama Luchululu alionekana njia panda ya kwenda kisimani akiwaita watu.

Tatizo la kulazwa nje; ndugu wnakijiji, wahenga walisema mkataa pema pabaya namamwita. Wanakijiji, tunaonekana kwamba hatutaki watoto wetu wapate elimu hiyo wanetu wataendelea kuwa wajinga, hivyo kijiji chetu kitakosa maendeleo na kuzidiwa na kijiji cha Mavanga kwani wanaoletwa kutufundishia watoto wetu wanalazwa juu ya mibuyu, kando kando ya mto Kipewra na viwanjani.

Ndugu wanakijiji nikiwa kama chifu wa kijiji hiki, kuanzia sana wenye tabia hizo za uchawi waache mara moja kwani kwa atakayebainika kujihusiha na jinga huo atatozwa faini ya ng’ombe watano na unga gunia moja. Vilevile licha ya adhabu hiyo, mhusika lazima tumfukuze kijijini kwetu.

Akhsanteni kwa kunisikiliza ombi langu kwenu ni kuzingatia tuliyoyazungumza katika kikako hiki cha leo.

4. Malumbano ya watani. Mfano wa malumbano ya watani katika lugha ya Kizinza

BHUCHIGULWA

Omwanya gwalofu nokunaga oluganda lwa bayungu na abheriri

Omuyungu : imulila chiha ogu achalikufa tali kunsekelela!

Omwiriri : nobuza chiha nimwe mwavita guku wenyu mbamutina kwobulozi echijiji chona niwe yamwita.

Omuyungu: ha! ha! ha! bhamwita nkahi oguahunile kwonka obhujanja bwenyu twabumannyile imubagambila abantu bhahunile ili mubone emichango leo tikuchangia omuntu alachanga ntutwala yona timukubona nesumani.

Omwiriri : twabamanyile imwita badugu bhetumuze kubakolesa omumashamba genyu, muketa tizibazomo twamsanga omwishamba lya kakawenyu nayembula amapo, tutukwikiliza mpaka mdugu wetu mumusubye muganya timlayanga kakawenyu ntumwihalo ebhicha.

Omuyungu : nemwe mwayebilwe nkokwo mulyaaba lozi, guku wawe akasangwa na sela ahabutuzi, nabakamgambila aite omwana womwe wobuzigezwa nikwo yamugambila ahunile abhantu bazile bhati yafa kumbe tiyafa. Mpa amenzi mulebhe talabha ataganywile.

Omwiriri: amenzi gachi naho nimwe mwatwitila mdugu wetu, lebha watukwilwe ameso kwobulozi.

Omnyunyu : talaba yafa itwenda ente, timlabha mutatulole ntumubaga nakumulya

Omwiriri : mubaletele embwa yabho bhehake

Omungungu : timwakulekile kutuha twakamubagile nokumulya omumeso genyu.

Omwiriri : mutulugile aha bhalozimwe mzende kulya akabwa kenyu

Omunyungu : twabakaza mutakusubhila kubagambila bhandugu bhenyu bahunile.

Twamala

MALUMBANO YA WATANI

Mfano wa kati wa msiba na mazishi yake kati ya ukoo wa bayungu na abheriri

Muyungu : mnalia nini? huyu hajafa mbona anacheka

Mwiriri : unauliza nini? Na wakati nyie ndo mmemuua, tena babu yako mchawi anayeogopwa kijiji kizima ndiye kamuua,

Muyungu: ha! ha! Ha! kauliwa wapi wakati kasinzia tu, na mbinu zenu tumeshazijua mmemwambia asinzie ili mpate mchango ya msiba, na leo hachangii mtuu, na akichangaa tunachukua michango yote, hampati hata sumuni.

Mwiriri : tabia zenu tuazijua mnaua ndugu zetu ili mkawafanyishe kazi huko mashambani kwenu. Mlimuua Tuzibazamo, tukamukuta shambani kwa bibi yako anavuna mahindi. Leo hatukubali mpaka mumfufua ndugu yetu, vinginevyo bibi yako tunamtua shingo.

Muyungu : na nyie mmesahau mlivyo wachawi, babu yako alikutwa anawanga kwa jirani na adhabu yake aliaambiwa amtoe kafara mwanae wa kwanza na ndiyo maana mmemwambia sinzie watu wajue amekufa kumbe hajafa. Lete maji nimunyweshe tuone kama hatokunywa.

Mwiriri : maji ya nini wakati nyie ndiyo mmetuulia ndugu yetu, ona macho yalivyo mekungu kwa sababu ya uchawi.

Muyungu: na kama amekufa tunataka ng’ombe, msipotoa tunamchinja na kumla.

Mwiriri : waleteeni mbwa wao wakafakamie

Muyungu : Msingetoa leo, mngeona tungemchinja na kumla mbele yenu

Mwiriri : tokeni wachawi wakubwa nendeni mkale hicho kimbwa chenu.

Muyungu : tumewakomesha ili msirudie kuwaambia ndugu zenu wasinzie.

Mwisho.

5. Ngano za usuli. Mfano wa ngano za usuli katika lugha ya Kiha

IJOSI DYI MBUNI NI NGONA

Umcha migani: Ngane imigani…..!

Abhaganigwa : gana………!

Halabhaye, ingona ni mbuni bhali abhagenzi bhakundanye chane. Umwanya wose mbuni agiye kumgezi, yalamlasa muhaliwage ngona kulukuondo atalamwa amazi. Mbuni yalamthamini chane uwo mhali wage. Ingona yadya ibhikoko ni nzebha alikolelo ntiyashobhora kumdya mhali wage imbuni nu musi na umwe. Muwo mwanya imbuni yalabhanye ijosi ligufi hanyuma niyimisi.

Imisi yose ingona yategera ibhikoko bhije ukumwa amazi kuko yolonka ibhilibwa vyage na niyo hali ingeso yage. Aho lelo hali ingeso yage yukwinyegeza mumazi nu kwegela aho ibhikoko hibhili. Aho yarakidarukira igikoko kimwe nu kugifatisha amenyo yage nu kukibhulumlila mmazi kuja kukilila hiyo. Ahaze yalava mmugezi nu kugahrama kulusi ukota izubha hamwe nu mugezi.

Umusi umwe, ingona yalifise inzara chane, uwo musi yalategeye ibhikoko bhize nkimise yose lakini hali umusi mubhi iwage. Nta gikoko na kimwe chaziye ukumwa amazi. Inzara ikomoye yalaifashe ingona ntiyimenye chu gukora.Hiyari muwo mwanya yalamubhonye mgenzi wage mbuni hayaza, ntakundi nukumfata mhali wanje mbuni nukumdya aho ndo kila inzara yinfise, ingona yaliyumviye. Mbuni yalamwegeye umugenzi wage nu kumulamsa nkadyo vyalibhili, abhona umugenzi wage ngona nta shimwe afise nkadyo yali aho hanyuma. Mbuni avuga,

Mbuni : emugenzi wanje ufise iki?”

Ingona : Kuki? (kwi jwii dyi hefo nu dyu bhulushi)

Mbuni : hayambona ata shimwe ubhanye

Ingona : Idyenyo hayelindya chane

Mbuni : Idyenyo?

Ingona : ehe!, ndalindakutegeye uze ulilabhe umbwile nkadyo libhaye.

Mbuni : oooh!, hola chane, nuko lelo asama ndalilabhe.

Ingona : ehe, mhali wanje ni ndyenyo dya hanyuma nyene.

Imbuni yingije umutwe wage mumunwa wi ngona kulabha idyo dyenyo. Muwo mwanya nyene agizentyo, ingona yahweje ilumya umunwa wage nukwivuta ugusubhira mumazi. Imbuni nayo ilikoilagerageza kwivanamo. Yalagerageje ku nguvu zage zose gusubhila hanyuma. Aholelo imbuni hiyaliyivuta kusubhila inyuma ni ngona yaliyivuta kusubhila mumazi. Uko kuvutana kwaledeleyeje ukishikila ijosi ndyi mbuni ukwanza kureha. Kwi bahati yisole imbuni yalafanikiwa ukuvanamo umutwe wage mumunwa wi ngona. Mbuni yahweje nyiruka ugusubhira mwi poro ni josi dyage dyaweje lireha. Ubhugenzi bwage ni ngona bwafyiliye uwo musi na kuanzila ngaho imbuni yahweje ibhana ijosi lilishe mpaka ntya.

SHINGO YA MBUNI NA MAMBA

Fanani: hadithi!... Hadithi!.....

Hadhira : Hadithi njoo utamu kolea!.....

Hapo zamani za kale mbuni na mamba walikuwa marafiki wakubwa sana. Kila wakati mbuni alipokwenda mtoni alimsalimia mamba kwa mapenzi makubwa kabla ya kunywa maji. Mbuni alimthamini sana rafiki yake huyo. Ingawa mamba hula wanyama na ndege ila yeye hakuweza kumdhuru rafiki yake mbuni hata siku moja. Katika kipindi chicho mbuni alikuwa na shingo fupi tofauti na ilivyo sasa.

Kila siku mamba husubiri wanyama waje kunywa maji ili apate mlo wake kama kawaida yake. Hii ilikuwa ni kawaida yake kujificha majini na kuwasogelea wanyama hadi walipokuwa wanakunywa maji. Hapo alimrukia mnyama mmoja hadi walipokuwa wanakunywa maji. Hapo alimurukia mnyama mmoja na kumng’ata kwa meno yake na kumvuta majini kwenda kumlia huko. Baada ya shibe hutoka majini na kujilaza mcahngani kuota jua karibu na mto.

Basi, siku moja mamba alikuwa na njaa, siku hiyo alitegemea wanyama waje kama kawaida yake. Lakini kwa bahati mbaya hakuna mnyama hata mmoja aliyekuja kunywa maji. Njaa ya ajabu ilimshika mamba asijue cha kufanya. Alipokuwa katika hali hiyo alimuona rafiki yake mbuni akija. Sina njia nyingine isipokuwa kumshika mbuni na kumla ili kuzima njaa iliyonishika, mamba aliwaza. Mbuni alimsogelea rafiki yake na kumsalimia kama kawaida na kutambua kuwa mamba hakuwa na furaha yake ya kawaida. Mbuni nasema,

Mbuni : “Rafiki yangu mamba una nini?”

Mamba : kwa nini? (kwa sauti ya chini na unyonge)

Mbuni : Naona huna raha kabisa

Mamba : Jino linanisumbua sana

Mbuni : Jino?

Mamba : Ndiyo, nilikua nilikuwa nimekusubiri tu uniangalie na kuniambia hali ya jino

Mbuni, : oooh! Pole sana, basi fungua kinywa niangalie.

Mamba : ndiyo rafiki yangu jino la mwisho kabisa,

Mbuni alikiingiza kichwa chake ndani kuliangalia jino la rafiki yake mamba. Mara tu alipofanya hivyo, mamba alikifumba kinywa chake na kuanza kujivuta kurudi majini. Mbuni naye alijitahidi kufurukuta. Alijitahidi kwa nguvu zake zote kurudi nyuma.Kadri mbuni alivojivuta kuelekea nyuma ndivyo mamba alivyojivuta kuelekea majini kinyumenyume. Mvutano huu uliendelea mpaka shingo ya mbuni ikawa inarefuka. Kwa bahati mbuni alifanikiwa kufurukuta na kukitoa kichwa chake kwenye kinywa cha mamba. Mbuni alitimua mbio akirudi zake porini. Urafiki wake na mamba iliishia siku hiyu na tangua hapo mbuni akawa na shingo ndefu.

6. Kisasili. Mfano wa kisasili katika lugha ya Kisukuma

SHANDYO SHA NYANZA YA NG’WANZA.

Nganji : Kalagu...

bhadegeleki :Kize!

Oliho ngikulu, olinang’witunja okwe na bhaniki bhabhili. Ungikulu ng’wenuyu ofugage ndilo mluzoga ulolwikalage guchumba lukundikijije. Indilo shinisho ojitumilage giti ikubhi ulushigu bhakumbulaga ndilo. Bhaadaye ung’witunja utola nkima, ungikulu ubhiza opandika ng’winga nanhwe aladamanile imijilo ya hakaya yiniyo, ubhiza ungikulu wandya guntongela imijilo ya henaho ili imane nanhwe ung’winga.

Lushigu lumo ungikulu na bhaniki bhakwe bhamla guja kujusena nhwi ng’wipolu ja guzugila, ungikulu ubhiza onagija ung’winga azuge shagulya sha limi. Ung’wila alazubhule indilo umluzoga ila asizibha ugulukundikija. Nhana ung’winga wandyaguhyagija gupyagula numba na goja shiseme sha kuzugila. Bhaada ya henaho uja gujuzubhula ndilo umluzoga, ahoomala guzubhula wibha ugukundikija ahaluzoga uja gujendeleya na milimo yakwe ya guzuga bhila gwizuka giki adalukundikijije uluzoga.

Ogimanila obhona minzi alokala umnumba andya gusambala pye ilibala lya heneho ahakaya. Yeeeeh! Wizuka giki adalukundikijije uluzoga lo ndilo. Wandya gutula ng’wano, pye abhanzengo bhandya gushangaa ugubhona minzi okalaga pye ilibala, bhamla bhuling’wene andye gwibhegeja gwikombola inholo yakwe ila nduhu uyo agafanikiwa.

Ungikulu na bhaniki bhakwe bhalinga ugunhwi bhushangaa ugubhona pye unzengo gobho gokala minzi na angi atali ongezeka kusambala. Uyomba ungikulu, “Hiiiiii!, ung’winga one wibhaga ugukundikija ahaluzoga lone, otumala gete”. Ahoomala kuyomba shinisho, ung’weyi na bhaniki bhakwe bhutibhila na gutibhila pye abhose. Lyubhiza lyokala minzi pye ilibala. Ishinisho hi shandyo sha Nyanza ya Ng’wanza.

ASILI YA ZIWA VIKTORIA

Fanani: Hadithi hadithi...

Hadhira :Hadithi njoo; tena njoo; na utamu kolea.!

Hapo zamani za kale palikuwepo na bibi mmoja ambaye alikuwa na mtoto mmoja wa kiume na wawili wa kike. Huyu bibi alikuwa akifuga samaki kwenye mtungi ambao ulikuwa umewekwa chumbani na haufunguliwi ovyoovyo. Samaki hao walitumika kama mboga siku bibi akijisikia. Baada ya mtoto wake wa kiume kuoa mke, bibi akawa amepata mwali ambaye hakufahamu sheria na taratibu za familia ile hivyo bibi huyu akawa na jukumu la kumwelekeza na kumfundisha taratibu za nyumbani pale.

Siku moja bibi pamoja na binti zake walipanga safari ya kwenda kutafuta kuni za kupikia, hivyo akamwachia mwali wake jukumu la kuandaa chakula cha mchana ambapo alimwagiza kuwa achukue samaki kutoka kwenye mtungi wake lakini asisahau kufunika. Mwali akaanza harakati za kufanya usafi wa nyumba pamoja na kuosha vyombo vya kupikia. Baadaye mwali akaenda kuchukua samaki kwenye mtungi na alipomaliza tu kuchukua wale samaki aliohitaji akasahau kuufunika ule mtungi wa samaki. Akaendelea na kazi zake za mapishi bila kukumbuka kama hajafunika mtungi.

Ghafla akaona maji yanajaa ndani ya nyumba na hatimaye yakazidi kusambaa eneo lote la pale nyumbani. Looo! Alikumbuka kuwa hakuufunika ule mtungi wa samaki. Akaanza kupiga kelele , watu wote pale kijijini wakashangaa kuona maji yanazidi kutanda kila sehemu jambo ambalo liliwafanya waanze kuhangaika kuzinusuru nafsi zao bila mafanikio yoyote.

Bibi na binti zake wakiwa wanatoka huko kuokota kuni walishangaa kuona eneo lote la kijiji chao limejaa maji na bado yanazidi kuongezeka. Yule bibi akasema, “ Oooooh! mwali wangu hakuufunika mtungi wangu, ametuteketeza”. Baada ya kusema hivyo, yeye na binti zake wakatitia wote na eneo lote likawa limejaa maji. Huo ndio mwanzo wa kutokea kwa Ziwa Viktoria.

7. Maigizo. Mfano wa igizo la matambiko katika lugha ya Kisukuma

TAMBIKO LYA KUMALA MAKOYE

(Bhanazengo bhalibhonekana bhatebhayegu, bhuli ng’wene widimaga itama. Untemi alihang’wakwe atumanaga isho shilendelea).

Ng’wanazengo 1: Bhabehi nibholi amakoye gakwilile geke umzengo gwise? Mbula nduhu, mitugo jilegaiwa minze, shiliwa nduhu, nange hung’wisho go wolelo!

Bhanazengo bhose: (bhohaya) ilidakilwa tuntume njumbe ng’wa Ntemi akang’wele pye aya na tumane ung’wei aliganika ginehe.

Njumbe: (Wingila ng’wa Ntemi na kwandya mahoya). Nkulu Ntemi Mashimba, gite umo ulibhonela amakoye umzengo gwise gatushilaga, ki shandyo sha genaya pye?

Ntemi: Nunene natumanaga, kulwanguno haho obyalila unke wane mabhasa bhuyegu bhone bhushila.

Nshauri: Nkulu Mashimba, ilidakilwa tukamone Ntabiri atulokeje shandyo sha genaya pye, naki twite tulikane nago.

Ntemi: Iganiko lya wiza. Tumaga bhayanda bhakang’witane u Ntabiri (Lunduma).

Ntabiri: Niza nkulu Ntemi, nazunije ukukwambilija kulwanguno bhugota wa henaha bhudo no ila bhudakile bhuzunya wako.

Ntemi: Nazunije. Natuyegaga na makoye genaya umzengo gwane.

Ntabiri: Isho shilekoya habhana bhako mabhasa gite umo umanilile amasamva gise gatadakile mnho oseose umzengo gwise kubyala mabhasa. Ulu ulidaka gashile amakoye genaya Doi alidakilwa afunywe akaponywe mwiporu lya Giningi. Ugwenuyo gukubhi ng’wisho gwa makoye pye.

Ntemi: Nke wane mochage u Doi ung’wine Lunduma, ubhebhe ushoke mnumba abhise tuje nahwe ung’wiporu.

(Aho bhashika ukwiporu, Lunduma umocha u Doi na kuyomba mihayo ya kulomba kuzuniwa kafara yabho. Umocha na kunaja higolya ya liwe litale na kunsesebhela mininga ga mbuli yape. Aho wamala ubhahamilija pye abhanazengo kwinga bila kugaluka numa. Aho bhamala ukutambika pye makoye gushila hangi nubhuyegu bhushoka hange umzengo go Nyaluhande).

TAMBIKO LA KUONDOA MATATIZO

(Wanakijiji wanaonekana wakiwa hawana furaha, kila mmoja kashika shavu. Mtemi yupo kwake akiwa hajui nini kinaenedelea).

Mwanakijiji 1: Jamani mbona matatizo yamekithiri katika kijiji chetu? Mvua hainyeshi, mifugo inakosa maji na malisho, vyakula hakuna, au ndo mwisho wa dunia!

Wanakijiji wote: (wanadakia) inabidi tumtume mjumbe kwa Ntemi akamweleze haya yote na tujue yeye anafikiria nini.

Mjumbe: (akibisha hodi kwa Ntemi na kuanza mazungumzo). Mtukufu Mtemi Mashimba, kama unavyoona matatizo katika kijiji chetu hayaishi, nini chanzo cha haya yote?

Mtemi: Mimi mwenyewe sijui, maana tangu mke wangu ajifungue mapacha furaha yangu ilidumu kwa muda mfupi.

Mshauri: Mtukufu Mashimba, inabidi tukamuone mtabiri Lunduma atuonyeshe chanzo cha haya yote na nini tufanye ili kuepukana nayo.

Mtemi: Wazo zuri. Tuma vijana wakamuite Lunduma.

Lunduma: Ndio mtukufu, nimeitika wito wako na niko tayari kukusaidia kwani tatizo hili suluhisho lake ni dogo sana ila linahitaji utayari wako.

Mtemi: Niko tayari. Hata mimi sifurahishwi na matatizo katika kijiji changu.

Lunduma: Tatizo kubwa ni hawa watoto wako mapacha kwani kama ujuavyo mizimu ya mababu zetu haikubali mtu yeyote katika kijiji chetu kuwa na watoto mapacha. Hivyo inabidi Doto atolewe kafara kwa mizimu ya kijiji katika msitu wa Gingili na huo utakuwa mwisho wa haya yote.

Mtemi: Mke wangu mbebe Doto umkabidhi kwa Lunduma harafu wewe urudi ndani sisi twende naye msituni kwa ajili ya kukamilisha shughuli hii.

(Walipofika porini waliekea kwenye jiwe kubwa wakiwa wamechukua na mbuzi kwa ajili ya kupata damu itakayoandamana na kafara ya Yule mtoto. Mtabiri anambeba Doto na kunena maneno yanayoshiria kuomba kukubaliwa kwa kafara yao. Baadae anamnyanyua Doto na kumweka juu ya lile jiwe kubwa, kisha inaletwa damu ya Yule mbuzi na kunyinyiziwa Doto mwili wote akiwa am ekarishwa pale kwenye jiwe. Baada ya hapo mtabiri anawaamuru wanakijiji wote waliokuwepo pale waondoke lile eneo bila kugeuka nyuma kama ulivyo utaratibu wao kila wamalizapo tambiko. Baada ya kurejea nyumbani, hali ya hewa kijijini pale inabadilika na kuwa shwari kabisa, kwani wingu zito linatanda kuashiria uwepo wa mvua. Furaha inarejelea katika kijiji cha Nyaruhande).

Tofauti kati ya Sarufi miundo virai na Sarufi geuzi?

SWALI: Sarufi miundo virai inatofautianaje na Sarufi geuzi?

Sarufi ni nini ?

Kihore na wenzake (2008) wakimnukuu Gaynor (1968:88) wanaeleza kuwa sarufi ni sayansi ya muundo wa lugha pamoja na sheria, kanuni na matumizi yake ambayo kwa kawaida hukubalika kwa watumiaji wake.

Massamba na wenzake (2009:31) wanaeleza kuwa sarufi ni kanuni, sheria au taratibu za uchambuzi zinazotawala lugha.

Saluhaya (2010:72) anadai kuwa sarufi ni kanuni, sheria au taratibu zinazotawala lugha katika matumizi yake ambayo hujumuisha matamshi, maumbo, miundo na maana. Taaluma hii husisitiza kanuni zitumikazo katika uchambuzi wa lugha katika viwango vinne vilivyotajwa hapo juu.

Sarufi miundo virai

Hiki ni kitengo cha sarufi geuza maumbo zalishi ambacho hujikita katika matumizi ya sheria chache kuzalisha sentensi nyingi zisizo na kikomo ambazo zina usarufi na hata zile ambazo hazijawahi kutungwa(Matinde, 2012:233).

Sarufi miundo virai ni mkabala wa kuchambua lugha kwa kuigawa sentensi katika virai vinavyoiunda na kasha kuvichanganua zaidi hadi kufikia neon moja moja lililokiunda kirai.

Sarufi Geuzi

Sarufi geuzi ni utaratibu wa kubadili maumbo ya maneno kuwa maumbo mengine kwa kufuata kanuni maalumu. Sarufi hii hujengwa kwa wazo kwamba katika lugha kuna sentensi ambazo huwa ni za msingi, ambazo kutokana na kaida mahususi sentensi zingine huweza kuzalishwa na sentensi hizo (Matinde, 2012:231). Ugeuzaji huu huathiri muundo wa sentensi na wala si maana ya sentensi. Kwa mfano;

(a) John amemchapa Bigile.

(b) Bigile amechapwa na John.

Hivyo basi, ugeuzaji ni mbinu ya kisarufi ambayo hutumiwa katika sarufi geuza maumbo zalishi kuzalisha sentensi lukuki kwa kufuta sheria au kanuni maalumu.

Kwa mujibu wa Habwe na Karanja (2007), Matinde, (2012) wanaonesha utofauti uliopo kati ya sarufi miundo virai na sarufi geuzi kama ifuatavyo:

Tofauti katika maana, sarufi geuzi maumbo ni utaratibu wa kubadili maumbo kuwa maumbo mengine kwa kufuata kanuni maalumu. Ilhali sarufi miundo virai ni kitengo cha sarufi geuzi maumbo zalishi ambacho hujikita katika matumizi ya sheria chache kuzalisha sentensi nyingi zisizo na ukomo.

Tofauti katika uchanganuzi wa sentensi, sarufi geuzi huweza kuchanganua sentensi zenye maumbo tofauti. Kwa mfano sentensi sahili, changamano au ambatano ilhali sarufi miundo virai hujikita katika kuchanganua sentensi sahili peke yake.

Mfano; Rajabu ni mwana wangu.

Tofauti katika uchopekaji wa viambajengo, sarufi geuzi huweza kuchopeka viambajengo katika sentensi na kuifanya sentensi hiyo kuwa tenda au tendwa. Kwa mfano, sentensi ya kauli ya kutenda inapogeuzwa na kuwa katika hali ya kutendwa kuna elementi ambazo huchopekwa.

Mfano; (a) Changwe anampiga mtoto

(b) Mtoto anapigwa na Alpha.

Hapa tunaona mofu {-w} na kihusishi {na} huchopekwa katika sentensi (a) na kuifanya sentensi hiyo kuwa ya kauli ya kutendwa katika (b). Ilhali sarufi miundo virai uchopekaji huo haujitokezi na hivyo kutokuonyesha mahusiano kati ya kauli tendi na tendwa.

Tofauti ya waasisi, sarufi geuzi iliasisiwa na mwanasarufi aitwaye Noam Chomsky (1957) ambaye anadai kuwa nadharia hii ya sarufi geuzi ilizuka ili kurekebisha taratibu za sarufi za awali. Yeye alidai kuwa sarufi za awali hazingeweza kuonyesha kuwa sentensi ya kauli ya kutenda na ile ya kauli ya kutendwa zinatokana na muundo mmoja wa ndani. Pia sarufi za awali hazingeweza kuonyesha mahusiano ya sentensi zinazotofautiana kwa ndani lakini ambazo zilikuwa na muundo wan je mmoja. Kwa mfano; Herman alinunuliwa shati na mwanawe.

Sura hii ya nje ya sentensi huwa ina sentensi kadhaa katika muundo wake wa ndani. Wakati sarufi miundo virai iliasisiwa na Bussmann (1996) ambaye anafafanua kwamba sheria miundo virai ni sheria zinazoonyesha mpangilio na ujenzi wa virai katika lugha, hivyo sheria hii huonyesha kuandikwa tena kwa viambajengo. Sheria kama,

S = KN+KT

yaani S = sentensi

KN = kikundi nomino/kirai nomino

KT = kikundi tenzi/kirai kitenzi

Inamaanisha kuwa sentensi inaweza kuandikwa kama Kikundi Nomino kikifuatwa na Kikundi Tenzi. Wakati mwingine sheria miundo virai huonyesha uhusiano wa utawazi hivi kwamba nomino hutawala Kikundi Nomino (KN). Kwa mfano sentensi kama; Amina ni mke wangu.

Suala la msingi ambalo wanaumuundo walisisitiza ni kutazama na kuchunguza lugha kisayansi. Hapa walisema kuwa masuala ilibidi yachunguzwe kwa uwazi na kuonyesha vitu, kategoria na elementi kwa uwazi zaidi. Ilhali sarufi geuzi hueleza ujuzi wa lugha ambao msemaji mzawa anao unaomwezesha kutumia lugha. Huu ni ujuzi wa kutunga sentensi kwa njia iliyo sahihi na vilevile namna sahihi ya kutamka na kueleza maana za maneno na sentensi. Mfano mmilisi wa lugha ya Kizinza anaweza kutunga sentensi zinazoeleweka na kutamka maneno ya lugha hiyo kwa usahihi kabisa.

Kwa ujumla, sarufi miundo virai na sarufi geuzi hufanana sana katika kuchunguza miundo ya lugha husika japo katika utendaji wake hujitokeza baadhi ya tofauti ambazo husababisha nadharia hizi za sarufi miundo kutofautiana katika vipengele kadha wa kadha kama vile uchopekaji wa viambajengo, maana zake pamoja na mfumo wa namna ya kuchanganua sentensi.

MAREJELEO

Habwe, J. & Karanja, P. (2004). Misingi ya Sarufi ya Kiswahili.Nairobi: Phoenix Publishers.

Habwe, J. & Karanja, P. (2007). Misingi ya Sarufi ya Kiswahili.Nairobi: Phoenix Publishers.

Kihore, Y.M. na wenzake. (2008). Sarufi Maumbo ya Kiswahili Sanifu (SAMAKISA). Sekondari na Vyuo. Dar es Salaam: TUKI.

Massamba, D.P.B na Wenzake (1999). Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu (SAMIKISA); Sekondari na Vyuo. Dar es Saalam: TUKI.

Matinde, R.S. (2012). Dafina ya Lugha, Isimu na Nadharia; Kwa Sekondari, Vyuo vya Kati na Vyuo Vikuu. Mwanza: Serengeti Educational Publishers (T) LTD.

Saluhaya, M.C. (2010). Nadharia ya Lugha Kidato cha Tano na Sita. Dar es Salaam: CHILDREN EDUCATION SOCIETY (CHESO).